Zeefdrukken, vaak het “vierde drukproces” genoemd, heeft een rijke geschiedenis en een veelbelovende toekomst. Sonja Angerer duikt in de lange geschiedenis ervan in Europa, scheidt mythe van realiteit en onderzoekt het marktpotentieel.

De begindagen van zeefdrukken

Het begin van zeefdrukken zou in Azië hebben plaatsgevonden. Dit komt omdat sjablonen daar vaak werden gebruikt om eenvoudige afdrukpatronen te maken, vooral op textiel. Vanaf de 18e eeuw werden textielstencils vermoedelijk gebruikt in Japan.

Dit is echter een nogal vereenvoudigde voorstelling, zoals de Zwitserse auteur Guido Lengwiler uitlegt in zijn fundamentele boek “The History of Screen Printing”, dat in 2013 werd gepubliceerd. Het wordt momenteel niet meer gedrukt, maar is beschikbaar als e-book in het Duits. De feiten die Lengwiler uitgebreid heeft onderzocht voor zijn boek zijn ook verwerkt in dit artikel.

Volgens Lengwiler zijn open en geperforeerde sjablonen door veel culturen gebruikt om een grote verscheidenheid aan voorwerpen te versieren. Vanaf de middeleeuwen werden sjablonen ook in Europa gebruikt als alternatief voor het met de hand inkleuren van lange series eenvoudige houtsneden. De Franse Pochoir-techniek wordt ook vaak beschouwd als een voorloper van zeefdruk. Het proces, dat vooral door kunstenaars werd gebruikt, werd echter niet volledig vervangen door zeefdrukken. Zo werd in 1947 het kunstenaarsboek “Jazz” van Henry Matisse gepubliceerd in sjabloondruk.

CAPTIE: Van links naar rechts: Selectasine print uit Berlijn, jaren 1930, en tentoonstellingsposter Werner Arndt, 1953 (handmatige zeefdruk). Foto’s: Archief Lengwiler, CC BY-SA 3.0, Werner Arndt, samenstelling: S. Angerer

Zeefdrukken in de 19e eeuw

Met de introductie van fabrieken en de eerste industriële installaties rond het midden van de 18e eeuw, ontstonden er veel nieuwe taken voor kantoren. Daarom werden in 1878 de “Typograph” en rond 1880 de “Cyclostyle” fotokopieerapparaten op basis van sjabloondruk ontwikkeld. Ze waren bedoeld voor het dupliceren van documenten en werden beschouwd als de voorlopers van het moderne zeefdrukken. Tot ongeveer 1900 werden talloze andere patenten toegekend, vooral in de VS, voor soms zeer ingewikkelde systemen voor het naadloos creëren van sjablonen. Draden en gaas werden vaak voor dit doel gebruikt. Ze waren heel veelzijdig en werden gebruikt voor belettering van treinwagons, glasdecoraties en alles daartussenin.

De eerste basisoctrooien die de overgang van markeer- naar druktechnologie markeerden, worden echter toegeschreven aan Antoine Vericel en Hiram Deeks. Beiden waren Europese migranten van de eerste generatie die aan de Amerikaanse oostkust werkten.

CAPTION: Productie van vilten wimpels voor souvenirs in zeefdruk (1943). Foto: Tom Parker, Publiek domein

Zeefdrukken in de geschiedenis van de 20e eeuw

In 1902 patenteerde Vericel een voorloper van de zeefdrukcarrousel, die vooral bedoeld was voor het bedrukken van thuistextiel. Deeks werkte al met zijden gaas voor zijn “Stencil Duplicator”, gepatenteerd in New Jersey in 1903. Deze technologie was ook voornamelijk bedoeld voor het bedrukken van textiel. In hetzelfde jaar liet Deeks zijn technologie ook beschermen in Frankrijk en Groot-Brittannië.

Deze of soortgelijke processen werden in de VS tot ongeveer 1915 voornamelijk gebruikt voor het bedrukken van vilten wimpels en andere souvenirs. Vaak leken deze zeefdrukpioniers hun technologieën te hebben opgevat als streng bewaakte bedrijfsgeheimen, zodat er weinig details bekend zijn. Deskundigen zijn er echter vrij zeker van dat de grafische zeefdruk zich voornamelijk in Californië heeft ontwikkeld.

Velvetone in San Francisco, opgericht rond 1908, wordt daarom beschouwd als het eerste Amerikaanse zeefdrukbedrijf. In 1915 en 1916 volgden Selectasine in San Francisco en Vitachrome in Los Angelos. Op dat moment werden de eerste grafische werken al gemaakt en gereproduceerd met de zeefdruk. Vakbladen zoals “Sign of The Times” berichtten al in 1916 over zeefdrukken, dus de kennis over de technologie verspreidde zich snel door de bloeiende reclame-industrie aan de westkust. De van oorsprong Canadese schrijver William Hugh Gordon van “Sign of The Times” schijnt ook de eerste te zijn geweest die een elementair fotochemisch proces gebruikte om zijn zeefdrukken te maken.

In 1917 werd op de National Advertising Exhibition in St. Louis een speciale tentoonstelling getoond met ongeveer 200 objecten die met zeefdruk waren gemaakt. Rond het einde van de Eerste Wereldoorlog begonnen bedrijven in Australië, Canada en af en toe ook in Europa zeefdrukken te produceren als licentiehouders van de Amerikaanse technologie.

CAPTION: Zeefdrukkerij in Finland, 1948. Foto: Het Finse Fotografiemuseum / Fotograaf onbekend

Verbruiksgoederen als aanjager van technologie

In de periode tussen de twee wereldoorlogen ontwikkelden de zeefdrukambachten en -machines zich aanzienlijk, vooral in de VS. Houten frames werden bijvoorbeeld vervangen door metalen frames, vooral bij textieldruk met inkt op waterbasis. Kaasdoek, het eerste, vrij grove zeefdoek, moest plaatsmaken voor het fijnste Zwitsers zijden gaas. Tot na het einde van de 2e Wereldoorlog werd zijden gaas veel gebruikt voor zeefdrukken. Daarna werd het geleidelijk vervangen door Organdy en stoffen van Nylon en Polyester, omdat deze robuuster en vormstabieler zijn.

Zeefdrukken was zo’n aantrekkelijke marktniche voor de producenten van zijdegaas dat ze in 1928 een Selectasine licentiekantoor in Berlijn medefinancierden. Selectasine Berlin verkocht echter niet alleen licenties, maar was zelf ook fabrikant van grafische zeefdrukken met cilinderdrukpersen die geleend waren van Selectasine’s kantoor in Londen. Rond 1934 kreeg Selectasine Berlijn financiële problemen en moest het bedrijf sluiten.

Hoewel zeefdrukken nog niet wijdverbreid was in Europa, produceerde het bedrijf Hermann Pröll al sinds ongeveer 1926 inkten op oliebasis voor het drukken van borden. Tot op de dag van vandaag wordt Pröll GmbH in Weißenburg beschouwd als wereldleider in de ontwikkeling van speciale zeefdrukinkten. Marabu, al meer dan 150 jaar verfproducent, tegenwoordig gevestigd in Tamm (vlakbij Stuttgart), lanceerde zijn eerste lijn zeefdrukinkten, Marapid A, pas in 1952.

CAPTION: Een lid van de 1e Topografische Dienst, drukt kaarten van de provincie Phuoc Tuy (1968) Foto: Copyright verlopen – Publiek Domein

Zeefdrukken in de oorlog

De Grote Depressie van de jaren 1930 bleek aanvankelijk nogal positief te zijn voor grafisch zeefdrukken in de VS. Veel mensen die zich geen originele kunst meer konden veroorloven, besloten in plaats daarvan goedkopere zeefdrukkunstreproducties te gebruiken.

Maar toen de VS in 1941 de Tweede Wereldoorlog ingingen, werd de reclame-industrie hard getroffen. Belangrijke grondstoffen werden onmiddellijk gerantsoeneerd en geschoold personeel werd opgeroepen. In de oorlogseconomie ontstonden echter al snel veel nieuwe toepassingen voor het veelzijdige zeefdrukproces. Dit varieerde van belettering voor voertuigen, schepen en vliegtuigen tot kaarten en camouflagepatronen voor uniformen. Zelfs eenvoudige elektronische schakelingen werden al vanaf 1943 in de VS gemaakt met behulp van zeefdruk.

Bovendien werden veel zeefdrukposters voor militaire en civiele doeleinden gemaakt in de VS en Groot-Brittannië. Dit zijn waarschijnlijk de redenen waarom op het Europese vasteland algemeen wordt aangenomen dat zeefdrukken pas met de Amerikaanse soldaten kwam.

CAPTION: Moderne zeefdruklijn met meerdere inkteenheden. Foto: S. Angerer

Zeefdrukken na de Tweede Wereldoorlog

In West-Europa won zeefdruk aan populariteit in de eerste jaren na het einde van de Tweede Wereldoorlog. Vooral in de jaren 1950, 1960 en 1970 werden veel zeefdrukkerijen opgericht die zich niet alleen op grafische kunst richtten, maar ook de groeiende textielindustrie bedienden.

Daarnaast vestigde industriële zeefdruk zich als onderdeel van de productie van consumptiegoederen en kapitaalgoederen, bijvoorbeeld in de automobielindustrie en machinebouw. Later bleek zeefdrukken ook ideaal te zijn voor het bedrukken van promotionele artikelen naarmate relatiegeschenken belangrijker werden in de reclamemix, vooral vanaf de jaren 1990.

Nogal wat gevestigde drukkerijen zijn een of twee generaties geleden opgericht als zeefdrukkerijen. Daarnaast ontstonden in Duitsland tot in de jaren negentig nieuwe fabrikanten van zeefdrukmachines zoals Alraun, RokuPrint of Thieme.

CAPTIE: Bewegwijzering gemaakt met zeefdrukproces. Foto: S. Angerer

Conclusie: Zeefdrukken is nog steeds een populaire druktechniek

Vanaf het midden van de jaren negentig verloor zeefdruk veel van zijn volume toen breedformaat digitale foto en later digitaal printen het overnamen. Deze technologieën waren beter geschikt voor veel populaire toepassingen, flexibeler en kosteneffectiever. Als gevolg daarvan werden tot de jaren 2010 veel zeefdruklijnen in de grafische industrie vervangen door snelle, industriële digitale drukmachines.

Zelfs zeefdruk (kunstzeefdrukken en kunstreproductie) ondervond aanzienlijke concurrentie van inkjet Fine Art Printing. Vandaag lijkt de vraag naar zeefdruk gestabiliseerd. Dit geldt vooral voor industrieel zeefdrukken. In veel gevallen zijn speciale pasta’s of coatings nog steeds erg moeilijk te gebruiken bij inkjetprinten.

Maar zeefdrukken heeft ook een aantal niches in de grafische industrie kunnen verdedigen, bijvoorbeeld in de afwerking met speciale coatings. Er is ook nog steeds veel vraag naar rotatiezeefdruk voor grote oplages textieldruk.

De laatste jaren hebben hybride combinaties van zeefdrukken en digitaal printen tot aansprekende resultaten geleid, bijvoorbeeld bij de productie van verpakkingen. Het ziet er dus naar uit dat de geschiedenis van zeefdrukken zich tot ver in de 21e eeuw zal blijven ontvouwen…

Ontdek de nieuwste innovaties in zeefdruk op FESPA Global Print Expo 2025Europa’s toonaangevende print- en signagebeurs die van 6 tot 9 mei plaatsvindt in Messe Berlijn, Duitsland. De beurs toont de meest innovatieve producten, visionaire concepten en nieuwste ontwikkelingen voor de toekomst van print. Registreer voor een bezoek hier en gebruik promo code FESJ505 en betaal slechts 50 euro voor je entreekaartje.